تالاب‌ (=هور)های استان خوزستان

تالاب‌ (=هور)های استان خوزستان

تالاب‌ (=هور)های استان خوزستان

در استان خوزستان به علت کمی ارتفاع آب دریا در قسمتی از کرانه‌ها (بین اروند رود تا رأس تویشه) و جریان رودخانه‌ها، در بعضی نقاط باتلاق‌های وسیعی ایجاد می‌شود که به علت دارا بودن آب دائمی و وجود گیاه نِی به مقدار زیاد، «هور» نامیده می‌شود. هور العظیم (هور الهویزه): بزرگ‌ترین هور استان خوزستان، «هورالعظیم» واقع در دشت آزادگان است که از آب‌های کرخه، دویرج و اروند رود تشکیل می‌شود. این هور دارای 100 کیلومتر طول و 15 الی 75 کیلومتر عرض است. هورالظعیم که یک‌ سوم در ایران و دو سوم آن در عراق واقع شده، از غرب به وسیله رود دجله و از شرق به وسیله جلگه همواری در خاک ایران محدود است. در خاک عراق، از جنوب تا کنار دجله و از شمال تا چند کیلومتری شهر عماره در کنار دجله ادامه دارد و در ایران، شهرهای بستان، سوسنگرد و هویزه در کنار این هور قرار دارند. رودخانه کرخه پس از عبور از کنار شوش و پیمودن کوت الهواشی به سوی غرب جریان می‌یابد و در مجاورت سوسنگرد با عرض 100 و عمق 2 متر برای استفاده کشاورزی به سوی بستان رفته سپس وارد هورالعظیم می‌شود. قسمتی از آب رود دجله در مقابل عماره وارد این هور شده و حتی در جناح خود نیز «هورالحمار» را به وجود می‌آورد. روخانه دویرج نیز پس از عبور از مرز، در نهایت وارد هور می‌شود. سراسر هور پوشیده از نی است که هر قدر به داخل آن پیش رویم، ارتفاع آن‌ها بیشتر می‌شود به طوری که دید را محدود می‌سازد. عمق آب در کناره‌های هور تقریباً کم است ولی به تدریج در وسط آن به چندین متر می‌رسد. هور الظعیم یکی از زیستگاه‌های حساس و مهم پرندگان مهاجر آبزی و بومی منطقه است و حواصیل، غاز پیشانی سفید، شغال، روباه، گربه جنگلی، سمور آبی، گراز، شیربت و انواع ماهی کپور از جمله حیات ‌وحش منحصر به فرد این تالاب هستند. بیشترین تعداد پرنده‌های در معرض خطر در این تالاب بسر می‌برند و این تالاب از نظر حجم و نوع پرنده نیز بسیار قابل توجه است. یکی از کارکردهای مهم تالاب، جلوگیری از طوفان شن و گرد و خاک است. تالاب‌ها میزان رطوبت را بالا می‌برند و خشک شدن هور العظیم در ایران و در عراق میزان وقوع طوفان‌های شن را در سال‌های افزایش داده و سبب شده است این استان در 3 سال اخیر با گرد و غبارهایی حدود 21 برابر استاندارد مواجه شود. تالاب شادگان (هور فلاحیه): تالاب بین‌المللی شادگان در حدّفاصل شهرستان‌های شادگان و آبادان می‌باشد و 296 هزار هکتار مساحت دارد. این تالاب از شمال به شادگان و هور الدورق و از جنوب به رودخانه بهمنشیر، از غرب به جاده دارخوئین و آبادان و از شرق به آب‌های خورموسی محدود می‌شود. سطح تالاب با گیاهان آبدوست چون لویی، چولان و گیاهان غوطه‌ور پوشیده شده و محل بسیار مناسبی برای پرندگان آبزی مهاجر است که در پاییز از شمال اروپا، کانادا و سیبری به این منطقه روی می‌آورند. در این تالاب انواع ماهیان آب شیرین و شور مانند بنی، شیربت، حمری، شانک، ماهی‌های پرورشی و پرندگانی چون فلامینگو، حواصیل، لک‌لک، غاز وحشی، اردک و … زیست می‌کنند. تنها زیستگاه و محل زاد و ولد اردک کرکری در جهان، این تالاب است و پرندگانی چون گیلانشاه خالدار و اکراس آفریقایی نیز از نمونه‌های بسیار کمیابی هستند که در این منطقه یافت می‌شوند. مهم‌ترین پستانداران تالاب بین‌المللی شادگان عبارت‌اند از گراز با نام محلی خنزیر، گربه جنگلی با نام محلی بزون، شنگ با نام محلی چلیب المای، گرگ با نام محلی ذئب و دلفین. تالاب شادگان زیستگاه یک سوم از گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر نابودی است. این تالاب طبق مصوبه شورای عالی حفاظت از محیط زیست تحت عنوان «پناهگاه بین‌المللی حیات وحش شادگان» به سازمان محیط زیست واگذار شده است. با توجه به قرار داشتن پالایشگاه‌ها، مجتمع‌هاى صنعتى و لوله‌هاى پوسیده نفت در این بخش، نشت نفت و ورود پساب مازاد کود و سم مصرفى در مزارع مردم بومى در کنار تالاب، سبب خشک شدن تالاب شده که به تدریج سبب از بین رفتن تنوع نادر گیاهى و جانورى می‌شود و آسیب جدى بر زندگى اجتماعى و اقتصادى مردم بومى و اکوتوریسم وارد خواهد شد. متأسفانه در حال حاضر میزان نمک در بخش شیرین تالاب به شدت تغییر کرده و باعث مرگ و میر ماهی‌ها و سایر آبزیان شده است. تالاب بام دژ (= بامدژ): تالاب بام دژ  در 40 کیلومتری شمال غربی اهواز قرار دارد. این زیستگاه آب شیرین 4000 هکتار وسعت دارد و در کنار روستاهای مزرعه، بام دژ، سادات طواهر، سید جاسم و همچنین سد شاوور، کانال توانا و خط آهن اهواز– اندیمشک قرار گرفته است. علاوه بر این که عمده آب این تالاب از رودخانه شاوور تأمین می‌شود، بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی، سنگینی بافت خاک، فرو‌افتادگی منطقه، بارندگی و جریان‌های سیلابی زمستانه و آب‌های برگشتی از زمین‌های کشاورزی از عوامل مهم پایداری این تالاب محسوب می‌شوند که در نهایت آب خروجی تالاب از شاخه‌ای به نام خارور عبور کرده و پس از گذر از کانال توانا به رودخانه دز می‌ریزد. این تالاب از اوایل فروردین تا نیمه آبان ‌ماه کم آب می‌شود چرا که به دلیل بستن دریچه‌ها و آبگیری سد شاوور، آب ورودی تالاب کاهش پیدا کرده و پساب‌های کشاورزی ورودی به تالاب نیز توسط زهکش خارور از آن خارج شده و بخش‌های حاشیه آن خشک می‌گردد.  از 134 گونه گیاهی تالاب بام دژ می‌توان به خارشتر خزری و ایرانی، ترنجبین، شیرین بیان، خارپنبه، شاه تره، گل گاوزبان، پونه، کُنار، تاج خروس، نی، گاگله و ... اشاره نمود. حیات وحش این زیستگاه بخش اصلی تالاب را تشکیل می‌دهد. بیش از 40 گونه حیوانی شامل پستاندارانی همچون روباه، شغال، گرگ، کفتار، سمور، خفاش، خارپشت و ...، ماهیانی همچون کپور، شیربت،، بنی، حمری، بیاح و ...، خزندگان و دوزیستانی همچون قورباغه، وزغ، لاک پشت، جکوی، مار و ... در تنظیم اکوسیستم بام دژ نقش دارند. از میان 148 گونه پرنده بومی و مهاجر، بیشترین سهم متعلق به خانواده چکاوکیان، حواصیلیان، مرغابیان، آبچلیکان است. اردک مرمری از گونه‌های در معرض خطر، چنگر، لیکوی خوزی، باکلان، ماهی‌خورک، اگرت، چوپ پا، آبچلیک، بلبل و ... از جمله پرندگان آبزی و کنار آبزی این تالاب محسوب می‌شوند.  با توجه به ارزش‌های کاربردی و بی‌نهایت مهم تالاب‌ها، این تالاب می‌تواند در ایجاد تغذیه و تخلیه آب‌های زیرزمینی، تنظیم جریان آب، کنترل سیلاب‌ها، تعدیل آب و هوا، منبع تولید فراورده‌های طبیعی، ایجاد مناطق گردشگری، بانک ژن، برگزاری بازدیدهای آموزشی و پژوهشی، اهمیت اجتماعی، فرهنگی، حفاظتی و ...، مورد توجه قرار گیرد. قرارگیری این تالاب در 40 کیلومتری اهواز به عنوان مرکز استان خوزستان و واقع شدن در میان جاده ترانزیتی اهواز– اندیمشک و خط آهن خرمشهر– تهران، این تالاب فراموش شده را در موقعیت جغرافیایی خوبی قرار داده است. تالاب میانگران: تالاب میانگران یکی از تالاب‌های مطرح کشور است که در شهر باستانی ایذه قرار دارد و با مساحتی در حدود 2400 هکتار در جنوب غربی کوهپایه زاگرس در فاصله 1/5 کیلومتری شهر ایذه واقع شده است. تالاب میانگران از چهار جهت شهر ایذه قابل مشاهده است و پس از ورود به شهر ایذه با قرار گرفتن در جاده پیون یا جاده دسترسی به کول فره، پرچستان و دیگر روستاهای در مسیر می‌توان به مشاهده تالاب پرداخت. منبع تغذیه تالاب از نزولات جوی و آب‌های ناشی از آب شدن برف‌های ارتفاعات منطقه و حتی بخشی از فاضلاب‌های شهری می‌باشد. نی، گیاهان مرتعی، خارشتر، انواع یونجه و شنبلیله و نوعی از گیاهان محلی به نام‌های شتی و پاوکده از پوشش گیاهی غالب در تالاب محسوب می‌شوند. تالاب میانگران یکی از معدود تالاب‌هایی است که علاوه بر دارا بودن جاذبه‌های طبیعی از جاذبه‌های تاریخی به جا مانده از دوره عیلام بهره‌مند است. یکی از مخاطراتی که حیات این تالاب و زیستگاه پرندگانی همچون اردک نوک پهن، خوتکا، فلامینگو، لک لک سفید و سیاه، لک لک سرحنایی، و حواصیل خاکستری و حتی گونه‌های جانوری مهم و کمیاب تالاب مثل اردک مرمری، اردک سرسفید و غاز پیشانی سفید را به خطر می‌اندازد. خشک شدن پی در پی تالاب و تبدیل بخشی از آن به اراضی کشاورزی، ورود فاضلاب و پساب‌های اراضی کشاورزی و از همه مهم‌تر تصمیم به برداشت آب در طرحی به نام آبیاری اراضی اطراف تالاب میانگران است که در صورت اتمام طرح آبیاری اراضی اطراف تالاب که بدون دریافت توافقات تکمیلی از سازمان محیط زیست به مرحله اجرا رسیده و هم اکنون با پیشرفت قابل توجهی که داشته متوقف است، بیش از پیش برای تالاب ایجاد مشکل می‌کند. مصرف بی‌رویه آب از این تالاب در سال 1376 منجر به خشک شدن طبیعت باستانی این تالاب و حمله میلیون‌ها قورباغه به شهر ایذه شد.    متأسفانه علیرغم تمام اهمیت و ارزشی که تالاب‌های استان خوزستان دارند، به درستی و آن طور که شایسته این زیستگاه‌های ارزشمند است، توجه و حفاظتی از آن‌ها صورت نمی‌گیرد و ادامه این روند منجر به نابود شدن این ذخیره‌گاه‌های زیستی خواهد شد همان طور که تاکنون شده است.